Τοξικό Εργασιακό Περιβάλλον: Αναγνώριση, Αίτια και Αντιμετώπιση

Τοξικό Εργασιακό Περιβάλλον: Αναγνώριση, Αίτια και Αντιμετώπιση

Γράφει η Κίρα Καρνέζη

Στη ζωή μας, όλοι έχουμε βρεθεί κάποια στιγμή αντιμέτωποι με εργασιακούς χώρους που μας έκαναν να αμφισβητήσουμε τον εαυτό μας, να νιώσουμε ενοχές χωρίς λόγο ή να αναρωτηθούμε τι κάναμε «λάθος». Κάποιες συμπεριφορές φαντάζουν ανεξήγητες, σκληρές ή ακόμη και απάνθρωπες.

Ο δημοφιλής όρος “τοξικό εργασιακό περιβάλλον“, παρά τους περιορισμούς του ως ετικέτα, έχει γίνει ένας τρόπος να περιγράφουμε εκείνους τους χώρους που συστηματικά προκαλούν πόνο ή χειραγωγούν όσους δουλεύουν εκεί. Ωστόσο, πίσω από αυτόν τον απλουστευτικό χαρακτηρισμό κρύβονται πολύπλοκες ψυχολογικές διεργασίες και χαρακτηριστικά προσωπικότητας που αξίζει να κατανοήσουμε σε βάθος.

Υπάρχουν βεβαίως πολλοί παράγοντες που ενδυναμώνουν μια τοξική κουλτούρα – οικονομικές πιέσεις, υπερβολική κουλτούρα ανταγωνισμού, ανεπαρκείς κανονισμοί και πολλοί άλλοι.

Στο παρόν άρθρο, όμως, θα επικεντρωθούμε σε έναν συγκεκριμένο αλλά καθοριστικό παράγοντα: την παρουσία ατόμων με παθολογικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας σε ηγετικές θέσεις και πώς αυτό διαμορφώνει όλο το εργασιακό περιβάλλον, καθιστώντας το τοξικό.

Σύμφωνα με έρευνες, ορισμένα επαγγέλματα τείνουν να προσελκύουν περισσότερο άτομα με ψυχοπαθητικά ή ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά. Είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων που ασκούν αυτά τα επαγγέλματα δεν έχουν τέτοια χαρακτηριστικά – μιλάμε για αυξημένα ποσοστά, όχι για κανόνα.

Τα δέκα κορυφαία επαγγέλματα σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνουν: διευθύνοντες συμβούλους, δικηγόρους, επαγγελματίες μέσων ενημέρωσης, πωλητές, χειρουργούς, δημοσιογράφους, αστυνομικούς, κληρικούς, αρχιμάγειρες και δημόσιους υπαλλήλους.

Ιδιαίτερα ελκυστικές είναι οι ηγετικές θέσεις, όπου μελέτες δείχνουν ότι οι εκτιμήσεις για την επικράτηση συγκεκριμένων σημαντικών ψυχοπαθητικών χαρακτηριστικών στην ανώτερη διοίκηση κυμαίνονται από περίπου 4% έως 21% – πολύ υψηλότερες από το ποσοστό περίπου 1% στον γενικό πληθυσμό.

Αυτό δεν είναι τυχαίο. Άτομα με χαρακτηριστικά της “Σκοτεινής Τριάδας” (ναρκισσισμός, μακιαβελισμός, ψυχοπάθεια – για περισσότερα διαβάστε εδώ) έχουν συγκεκριμένα πλεονεκτήματα στον επιχειρηματικό κόσμο.

Η γοητεία και η ικανότητα χειραγώγησης, η συγκέντρωση και η προσοχή στη λεπτομέρεια, η απουσία δισταγμών στη λήψη δύσκολων αποφάσεων, καθώς και η ικανότητά τους να επιβιώνουν και να ευδοκιμούν σε χαοτικά περιβάλλοντα, τους δίνουν σημαντικό προβάδισμα στην επαγγελματική εξέλιξη.

Τι Χαρακτηρίζει ένα Τοξικό Εργασιακό Περιβάλλον

Ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον δεν αναφέρεται απλώς σε μια δύσκολη μέρα στη δουλειά ή σε περιστασιακές συγκρούσεις μεταξύ συναδέλφων. Αντιθέτως, χαρακτηρίζεται από συστηματικές και επαναλαμβανόμενες προβληματικές συμπεριφορές που δημιουργούν ένα κλίμα φόβου, αβεβαιότητας και αρνητικότητας.

Η Ψυχολογική Διάσταση: Ο Ρόλος της Σκοτεινής Τριάδας

Για να κατανοήσουμε πώς δημιουργείται ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον, πρέπει να εξετάσουμε τον ρόλο των ατόμων που συχνά βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας. Τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά εκδηλώνονται μέσω της υπερβολικής ανάγκης για θαυμασμό, της έλλειψης ενσυναίσθησης και της τάσης να αποδίδονται οι επιτυχίες στον εαυτό τους, ενώ οι αποτυχίες στους άλλους.

Ο μακιαβελισμός χαρακτηρίζεται από την τάση χειραγώγησης των άλλων για προσωπικούς στόχους, χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς. Τα ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν την έλλειψη ενσυναίσθησης, την παρορμητικότητα και την απουσία τύψεων – κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε αποφάσεις που βλάπτουν τους εργαζόμενους χωρίς να υπάρχει κατανόηση των συναισθηματικών συνεπειών.

Στον αντίποδα, έχουμε ανθρώπους με υπερχαρακτηριστικά που ενδιαφέρονται πρωτίστως για την εκπλήρωση της εργασίας και τους απασχολεί η επίλυση των συγκρούσεων.

Περισσότερα για τα υπερχαρακτηριστικά και το πώς η επαφή ανάμεσα σε άτομα με υπερχαρακτηριστικά και τοξικά άτομα οδηγεί σε παθολογικές σχέσεις, μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Η Αλήθεια για το Τοξικό Εργασιακό Περιβάλλον: Δύο Επίπεδα Λειτουργίας

Εδώ έρχεται μια σκληρή αλήθεια: ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον μπορεί να προσελκύει παραδόξως και τοξικούς ανθρώπους, αλλά και ανθρώπους με “υπερχαρακτηριστικά”, επειδή κατά τη διαδικασία της πρόσληψης επιβραβεύονται φαινομενικά η ευσυνειδησία (πολλές σπουδές, εμπειρία, συστάσεις) και η προσήνεια (μέτρηση συνεργατικότητας). Επίσης, πολλές εταιρείες έχουν την επίτευξη στόχων και τη συνεργατικότητα ως βασικά κριτήρια αξιολόγησης των ανθρώπινων πόρων.

Βλέπουμε λοιπόν πώς τα υπερχαρακτηριστικά τονίζονται στην επιφάνεια, αλλά στην πράξη υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν να τα προσποιηθούν για να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των διαδικασιών πρόσληψης, να ανεβαίνουν στην ιεραρχία και τελικά ο οργανισμός να λειτουργεί σε δύο επίπεδα: τις εξωτερικές αξίες και τις εσωτερικές πρακτικές. Όταν αυτά τα επίπεδα είναι αντίθετα, το περιβάλλον γίνεται τοξικό και δημιουργεί παθολογικές δυναμικές μεταξύ των εργαζομένων.

Όταν σε ένα περιβάλλον αξιολογείται μόνο η απόδοση και το πώς πληρούνται ορισμένα τυπικά κριτήρια, χωρίς να ελέγχεται η ηθική διάσταση, αυτό συνιστά συνταγή για τοξικότητα.

Πώς μάς επηρεάζει ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον

Όλες οι τοξικές συμπεριφορές:

• η επιθετική επικοινωνία
• η έλλειψη διαφάνειας
• η αδικαιολόγητη κριτική
• η υπερβολική παρακολούθηση και μικροδιαχείριση
• η ανυπαρξία αναγνώρισης
• και η άδικη κατανομή φόρτου εργασίας,

αποτελούν διαστρέβλωση των αξιών που προβάλλονται προς τα έξω και είναι συχνό μοτίβο στη συμπεριφορά παθολογικών προσωπικοτήτων. Αυτές οι συμπεριφορές δεν είναι τυχαίες αποκλίσεις, αλλά εκφάνσεις ενός προτύπου συμπεριφοράς που εν τέλει αποκαλύπτει την αληθινή φύση όσων βρίσκονται στην εξουσία.

Οι Αλήθειες που Πρέπει να Ξέρετε

Μια σημαντική αλήθεια είναι η εξής: οι τοξικοί άνθρωποι δεν καταβάλλουν προσπάθεια για να κάνουν τοξικές κινήσεις – τους βγαίνει αυθόρμητα. Μπορεί να έχουν άγχος και να χάνουν τον ύπνο τους για διάφορους λόγους, αλλά όχι επειδή δεν ξέρουν πώς να φερθούν με ακεραιότητα σε μια δεδομένη κατάσταση ή επειδή στοχάζονται τις ηθικές συνέπειες των πράξεών τους.

Η προσπάθεια που καταβάλλουν στην καθημερινότητά τους είναι πολύ μικρότερη σε σχέση με την προσπάθεια που καταβάλλει ένας άνθρωπος με υπερχαρακτηριστικά γι’ αυτό και μπορούν να παραμένουν σε ρόλους υψηλής πίεσης και να αντέχουν περισσότερο. Όχι μόνο δεν επηρεάζονται από την τοξικότητα, αλλά – ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους – μπορεί και να τη διασκεδάζουν.

Αν ήταν ειλικρινείς στην ερώτηση «τι είναι αυτό που σου δίνει κίνητρο», θα έπρεπε να απαντήσουν «η αντικοινωνική απόκτηση εξουσίας» ή «να βλέπω έναν ικανό αντίπαλο να χάνει με δόλιο τρόπο».

Η πραγματικότητα είναι ότι κανένα περιβάλλον δεν πρέπει να είναι τόσο πιεστικό (high-pressure) και γρήγορο (fast-paced) σε βαθμό που να προσελκύει ανθρώπους που χρειάζεται να παραβλέπουν στοιχεία (cut corners) για να κάνουν τη δουλειά τους – είτε στην ποιότητα της εργασίας είτε στην ηθική. Κάθε εργασιακό περιβάλλον που ανέχεται τέτοιες συμπεριφορές, ουσιαστικά ανταμείβει την παθολογία και γίνεται τοξικό.

Συστημικοί Παράγοντες που Ενισχύουν το Τοξικό Εργασιακό Περιβάλλον

Συνδέοντας όσα είπαμε με τους συστημικούς παράγοντες, πρέπει να τονίσουμε ότι οι οργανωσιακοί και συστημικοί παράγοντες είναι εξαιρετικά σημαντικοί – όχι ως αιτία του προβλήματος, αλλά ως καθοριστικοί ρυθμιστές του αν άτομα με παθολογικά χαρακτηριστικά θα αναδειχθούν ή θα περιοριστούν μέσα στον οργανισμό.

Βλέπουμε ότι η εταιρική κουλτούρα, που δίνει υπερβολική έμφαση στην ατομική επιτυχία και εξυψώνει τους “ήρωες”, προσελκύει και ανταμείβει άτομα με ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά. Αυστηρά ιεραρχικές δομές με περιορισμένους μηχανισμούς ελέγχου επιτρέπουν την κατάχρηση εξουσίας, ενώ συστήματα ανταμοιβής που δίνουν έμφαση μόνο στα ποσοτικά αποτελέσματα ενθαρρύνουν αντιδεοντολογικές συμπεριφορές.

Αυτό δεν είναι τυχαίο. Είναι αποτέλεσμα συστημικών τάσεων που ευνοούν την άνοδο ατόμων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας σε θέσεις εξουσίας. Όταν αυτοί οι παράγοντες συνδυάζονται, δημιουργούν ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον που όχι μόνο επιτρέπει αλλά και ενισχύει την παθολογική συμπεριφορά.

Επιπτώσεις στους Εργαζόμενους και την Επιχείρηση

Για τους εργαζόμενους, η έκθεση σε τοξικές συμπεριφορές οδηγεί σε σοβαρά προβλήματα ψυχικής και φυσικής υγείας, μείωση παραγωγικότητας και απώλεια κινήτρων. Για τις επιχειρήσεις, τα κόστη περιλαμβάνουν αυξημένη εναλλαγή προσωπικού, μείωση παραγωγικότητας, νομικά έξοδα και φθορά της εταιρικής φήμης. Η βραχυπρόθεσμη σκέψη και η έμφαση στα άμεσα αποτελέσματα οδηγούν σε μακροπρόθεσμη αστάθεια.

Πώς να Προστατευτείτε από ένα Τοξικό Εργασιακό Περιβάλλον

Τεχνικές Αντιμετώπισης για τους Εργαζόμενους

Ο στόχος είναι οι εργαζόμενοι με υπερχαρακτηριστικά και οι εργαζόμενοι χωρίς τα χαρακτηριστικά της Σκοτεινής Τριάδας να μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους το ίδιο αβίαστα όσο τα τοξικά άτομα, με την έννοια ότι δεν πρέπει να αποκτούμε ψυχολογικό τραύμα από την επαφή μαζί τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να γίνουμε κι εμείς τοξικοί, αλλά να αναπτύξουμε τις δεξιότητες που χρειάζονται για να επιβιώσουμε σε ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον χωρίς να θυσιάσουμε την ηθική μας.

Βασικές στρατηγικές περιλαμβάνουν:

• Τη διατήρηση λεπτομερούς τεκμηρίωσης όλων των προβληματικών συμβάντων – ημερομηνίες, ώρες, παρόντες και λεπτομερής περιγραφή του περιστατικού
• Την ανάπτυξη ενός ισχυρού δικτύου υποστήριξης, τόσο εντός όσο και εκτός του εργασιακού περιβάλλοντος
• Την εκμάθηση τεχνικών διαχείρισης άγχους και συναισθηματικής ρύθμισης που μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των προκλήσεων
• Την αναζήτηση ψυχολογικής υποστήριξης από ειδικούς στο τραύμα
• Την στήριξη της απόφασης κάποιου να αποχωρήσει από ένα τοξικό περιβάλλον. Αυτή η απόφαση δεν πρέπει να θεωρείται αποτυχία, αλλά ένα σημαντικό βήμα προς την ανάρρωση και την προσωπική ευημερία. Η αποχώρηση ταλαντούχων και συνειδητοποιημένων εργαζομένων από τοξικά περιβάλλοντα στέλνει επίσης ένα ισχυρό μήνυμα στις επιχειρήσεις.

Αν κάποιος όμως αποφασίσει να παραμείνει για οποιονδήποτε λόγο, η εκπαίδευση για την παθολογία και τις παθολογικές σχέσεις είναι κρίσιμης σημασίας. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να καταφέρει να μην επηρεάζεται από τη συμπεριφορά των τοξικών – κάτι που απαιτεί σημαντική δουλειά με τον εαυτό του.

Για πολλά καθημερινά περιστατικά πρέπει να εφαρμόσει αυτό που η νομικός Rebecca Zung ονομάζει “ηθική χειραγώγηση του χειραγωγού“.  Το κίνητρο εδώ δεν είναι η εκδίκηση, αλλά κάτι πιο λεπτό: να διατηρήσετε την εσωτερική σας αρμονία ενώ ταυτόχρονα δεν παρέχετε “καύσιμα” για την τοξικότητα του άλλου.

Όταν δεν αντιδράτε συναισθηματικά, όταν δεν τροφοδοτείτε το δράμα, η τοξικότητα συχνά επιστρέφει στον αποστολέα της. Εκδηλώνεται στον ίδιο. Όχι επειδή εσείς την στρέφετε εναντίον του, αλλά επειδή δεν βρίσκει πού να “κολλήσει”.

Αυτό δεν σημαίνει ότι θα είστε παθητικοί. Μπορεί να χρειαστεί να θέσετε αυστηρά όρια, να αντιδράσετε αποφασιστικά, ή να υποβάλετε καταγγελία – αυτή είναι η εξωτερική “μάχη”, αλλά το εσωτερικό σας νοητικό πλαίσιο παραμένει ήρεμο και στοχευμένο.

Για να το κατανοήσετε καλύτερα, σκεφτείτε τις ιαπωνικές πολεμικές τέχνες: στο Jiu-jitsu μαθαίνετε να χρησιμοποιείτε τη δύναμη του αντιπάλου εναντίον του, ενώ στο Aikido να ανακατευθύνετε την επιθετική ενέργεια – να είστε ευέλικτοι σαν νερό. Αυτό προϋποθέτει ότι δεν ενεργείτε με βάση την εκδίκηση – κάθε κίνηση είναι αποστασιοποιημένη και βασισμένη σε ορθολογικά επιχειρήματα για την επιτυχία του ηθικού σας στόχου. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να επιλέγετε τις μάχες σας και να μην σας ενοχλεί τίποτα – κάτι που πηγαίνει αντίθετα σε εκδηλώσεις της προσήνειας και απαιτεί εξαιρετικό αυτοέλεγχο.

Στρατηγικές Αντιμετώπισης για τις Επιχειρήσεις

Η πραγματικότητα είναι πως, όσο καλούς ηθικούς κώδικες κι αν αναπτύξουμε, και όσο άρτιες διαδικασίες πρόσληψης κι αν εφαρμόσουμε, οι επιχειρήσεις απαρτίζονται από ανθρώπους – και οι τοξικοί πάντα βρίσκουν τρόπους να παρακάμπτουν το πνεύμα του νόμου. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι διαδικασίες και οι κώδικες δεν είναι σημαντικοί – αντιθέτως, είναι απαραίτητα εργαλεία. Απλώς δεν αρκούν από μόνοι τους για να αλλάξουν ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον που έχει ήδη εδραιωθεί. Ωστόσο, η νομοθεσία και οι κανονισμοί παραμένουν κρίσιμα μέσα για τον περιορισμό – ή έστω την επιβράδυνση – της δράσης τους.

Τα όργανα εποπτείας, όπως ανεξάρτητες αρχές και σωματεία εργαζομένων, θα πρέπει πάντα να εμπλέκονται ενεργά. Ακόμα κι αν μέσα σε όλους τους θεσμούς υπάρχουν τοξικοί άνθρωποι, είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε ποιοι δεν είναι τοξικοί και να τους δίνουμε βήμα να διαμορφώσουν την κατάσταση. Στο τέλος, είναι θέμα αριθμών – αν οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι τοξικοί, μπορούν να συνεργαστούν για να αλλάξουν τα πράγματα.

Αλλά εδώ έρχεται το καίριο ζήτημα: η εκπαίδευση των εργαζομένων, και ιδιαίτερα των στελεχών, είναι ζωτικής σημασίας. Πρέπει να αποδεχτούμε ότι υπάρχουν νοητικά ικανοί άνθρωποι των οποίων τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας δημιουργούν τραύμα σε μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Γι’αυτό είναι αναγκαίο να βρούμε τρόπους να περιορίσουμε τη δυνατότητά τους να βλάπτουν άλλους – για το συλλογικό καλό.

Η Ευθύνη της Κοινωνίας και των Θεσμών

Η αντιμετώπιση του φαινομένου δεν μπορεί να στηριχθεί αποκλειστικά στις προσπάθειες των επιμέρους επιχειρήσεων. Η νομοθεσία πρέπει να ενισχυθεί για την ουσιαστική προστασία των εργαζομένων, ενώ οι εκπαιδευτικοί θεσμοί έχουν σημαντικό ρόλο στην πρόληψη, μέσω της ενσωμάτωσης μαθημάτων για τις παθολογικές σχέσεις, τη συναισθηματική νοημοσύνη και την ηθική ηγεσία, στα προγράμματα σπουδών.

Συμπεράσματα

Το τοξικό εργασιακό περιβάλλον αποτελεί μια σύνθετη πρόκληση που απαιτεί ολιστική και πολυεπίπεδη προσέγγιση. Η κατανόηση των ψυχολογικών και συστημικών παραγόντων που συμβάλλουν στη δημιουργία τέτοιων περιβαλλόντων είναι το πρώτο βήμα προς την αντιμετώπισή τους.

Οι επιχειρήσεις πρέπει να προχωρήσουν πέρα από τις επιφανειακές λύσεις και να αντιμετωπίσουν τις ρίζες του προβλήματος, ενώ οι εργαζόμενοι να προτεραιοποιήσουν την προσωπική τους ευημερία.

Παρ’ όλες τις προκλήσεις, υπάρχουν εταιρείες που κατά καιρούς έχουν καταφέρει να επιτύχουν υψηλά ποσοστά ικανοποίησης από τους υπαλλήλους τους και να δημιουργήσουν περιβάλλοντα που χαρακτηρίζονται ως υγιή. Η κατάσταση αυτή δεν είναι στατική – πρόκειται για μια διαρκή μάχη όπου οι εργαζόμενοι είναι αυτοί που τελικά πληροφορούν το κοινό για την πραγματική τους εμπειρία, η οποία μπορεί να αλλάζει με τον χρόνο.

Οι εταιρείες που έχουν καταγράψει περιόδους υψηλής ικανοποίησης παρουσιάζουν συνήθως κάποια κοινά χαρακτηριστικά: διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων, ανοιχτή επικοινωνία, επένδυση στην ευημερία των εργαζομένων και κυρίως, ηγεσία που δίνει το παράδειγμα με τις πράξεις της.

Για περισσότερες πληροφορίες

Αν θέλετε να κατανοήσετε σε βάθος τη συμπεριφορά των τοξικών ανθρώπων, να μάθετε πώς να τους αντιμετωπίζετε ή να ανακάμψετε από την επαφή μαζί τους, το νέο βιβλίο της Κίρας Καρνέζη, Αποχαιρετώντας τους τοξικούς ανθρώπους, μπορεί να σας καθοδηγήσει.
Μέσα από μια συνδυαστική και προσιτή προσέγγιση ψυχολογικής ανάλυσης και πρακτικών στρατηγικών, προσφέρει εργαλεία για αυτοπροστασία, αποκατάσταση και ενδυνάμωση. ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ ΕΔΩ

Η Κίρα Καρνέζη είναι νομικός και ψυχολόγος με εξειδίκευση στη διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού και την ανάλυση επιχειρήσεων. Συνδυάζοντας ακαδημαϊκή κατάρτιση και επαγγελματική εμπειρία στην Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο, προσεγγίζει τις διαπροσωπικές σχέσεις με διεπιστημονική ματιά. Η προσωπική της πορεία σε θέματα τοξικών σχέσεων ενισχύει το έργο της, προσφέροντας πρακτική και συναισθηματική καθοδήγηση. Ζει στην Αγγλία με την οικογένειά της.