Ψυχική Ανθεκτικότητα στην Εποχή της Κόπωσης

Ψυχική Ανθεκτικότητα στην Εποχή της Κόπωσης

Ζούμε στην εποχή της σιωπηλής εξάντλησης.

Μιας εξάντλησης που δεν έχει φωνή, γιατί έχει γίνει συνθήκη. Που δεν φαίνεται στο πρόσωπο, αλλά εγκαθίσταται μέσα μας — σαν αόρατο βάρος στους ώμους, σαν ασυνείδητη παραίτηση από το δικαίωμα να νιώθεις δυνατός. Η ψυχική κόπωση έχει γίνει σχεδόν οικουμενική εμπειρία· ένας αόρατος κοινός παρονομαστής για γενιές ανθρώπων που παλεύουν να κρατηθούν όρθιοι σε έναν κόσμο συνεχούς επιτάχυνσης.

Και κάπου εκεί, ανάμεσα στις αυξημένες υποχρεώσεις, τις διαρκείς συγκρίσεις, την οικονομική αβεβαιότητα και τις εσωτερικές διακυμάνσεις, προβάλλει μια έννοια λιγότερο εντυπωσιακή αλλά βαθιά σωτήρια: η ψυχική ανθεκτικότητα.

Όχι ως τεχνική διαχείρισης, αλλά ως στάση ζωής. Όχι ως απόσυρση από τον κόσμο, αλλά ως η δυνατότητα να βυθίζεσαι μέσα του χωρίς να χάνεις το κέντρο σου. Το άρθρο αυτό δεν υπόσχεται “γρήγορες λύσεις”, αλλά εξερευνά πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε αυτή τη σιωπηλή δύναμη που μας επιτρέπει να αντέχουμε τα ρεύματα της εποχής, χωρίς να γινόμαστε έρμαιά τους.

Δεν είναι ότι δεν έχουμε δύναμη. Είναι ότι τη διοχετεύουμε πια τόσο σπασμωδικά, που δεν προλαβαίνει να γίνει ρίζα.

Τι είναι η ψυχική ανθεκτικότητα και γιατί έχει σημασία

Ο όρος ψυχική ανθεκτικότητα (resilience) στην ψυχολογία ορίζεται ως η ικανότητα ενός ατόμου να ανακάμπτει από δύσκολες ή τραυματικές εμπειρίες, να προσαρμόζεται λειτουργικά σε συνθήκες στρες, και να συνεχίζει με ακεραιότητα. Δεν πρόκειται για κάποιο έμφυτο χαρακτηριστικό, αλλά για ένα δυναμικό σύνολο δεξιοτήτων και στάσεων που καλλιεργείται μέσα στον χρόνο.

Στη μελέτη των Maslach και Leiter (2016), που εστίασαν στην έννοια του burnout, διαπιστώθηκε ότι η ψυχική ανθεκτικότητα λειτουργεί ως προστατευτικός παράγοντας απέναντι στη συναισθηματική εξουθένωση. Το burnout — ή επαγγελματική εξουθένωση — δεν αφορά μόνο τους γιατρούς, τους εκπαιδευτικούς ή τους «ευαίσθητους». Πρόκειται για μια κατάσταση σωματικής, πνευματικής και συναισθηματικής εξάντλησης που προκαλείται από μακροχρόνιο άγχος, πίεση και έλλειψη ελέγχου στην εργασία ή στην καθημερινότητα.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO), το burnout δεν είναι πια απλή “κούραση”, αλλά σύνδρομο με διακριτά συμπτώματα, μεταξύ των οποίων η μειωμένη απόδοση, η αποστασιοποίηση και το αίσθημα ότι «δεν έχεις πια τίποτα να δώσεις». Σε αυτό το πλαίσιο, η ψυχική ανθεκτικότητα και ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης μας με τον κόσμο είναι απαραίτητα συστατικά για τη διατήρηση της ακεραιότητάς μας ως άνθρωποι.

Αλλά πέρα από τον επιστημονικό ορισμό, η ανθεκτικότητα είναι αυτό που παρατηρείς στην αληθινή ζωή:
Στον γονιό που χάνει τη δουλειά του, αλλά συνεχίζει να χαμογελά στο παιδί του. Σε εκείνο το νεαρό άτομο που φεύγει για άλλη χώρα χωρίς βεβαιότητα αλλά με επιμονή. Σ΄αυτόν άνθρωπο που παλεύει με θλίψη, αλλά βρίσκει τη δύναμη να πει: «σήμερα είμαι εδώ».

Η κοινωνία της κόπωσης: πώς καταστέλλεται η ψυχική ανθεκτικότητα

Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν συντρίβεται μόνο από τις εξωτερικές απαιτήσεις, αλλά κυρίως από την ακατάπαυστη εσωτερική επιταγή να είναι “αρκετός” — και μάλιστα με τρόπο αδιάλειπτα παραγωγικό.

Ο φιλόσοφος Byung-Chul Han, στο σύντομο αλλά πολυδιάστατο δοκίμιό του «Η Κοινωνία της Κόπωσης», αποκαλεί τον σύγχρονο άνθρωπο «το υποκείμενο της επίδοσης» — όχι πια τον υπάκουο εργάτη της πειθαρχίας, αλλά τον εθελοντικά εξουθενωμένο κατασκευαστή του ίδιου του εαυτού του.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, το burnout δεν είναι παρέκκλιση· είναι δομική συνέπεια ενός τρόπου ύπαρξης που εξισώνει την αξία με την αποτελεσματικότητα. Το άτομο δεν εργάζεται απλώς — «επενδύει στην εικόνα του», στον προσωπικό του «μύθο», στη διαρκή του βελτίωση. Όταν αυτή η προσπάθεια δεν φέρνει αποτελέσματα ή αναγνώριση, το άτομο δεν διαμαρτύρεται: κατηγορεί τον εαυτό του.

Ο κοινωνιολόγος Alain Ehrenberg, στο έργο του Weariness of the Self, εντοπίζει ότι η κατάθλιψη σήμερα προκύπτει όχι από καταπίεση, αλλά από τη συντριβή της εσωτερικής αυτοαπαίτησης: δεν «είμαι αρκετός», δεν «κάνω όσα πρέπει», δεν «αντέχω». Η κόπωση γίνεται υπαρξιακή. Και τότε, χωρίς εσωτερικά ερείσματα, το άτομο γέρνει προς την παραίτηση.

Αν υπάρχει ένα αντίβαρο, αυτό είναι το να καλλιεργεί κανείς την ψυχική του ανθεκτικότητα. Όχι ως υπεκφυγή ή ψευδο-θετικότητα, ούτε ως υπακοή σε μια αφηρημένη εξουσία αλλά ως αργή, ήρεμη, ριζωμένη δυνατότητα να σταθείς εκεί που είσαι — και να μην χαθείς.

Το ψυχικό κόστος της εξάντλησης και η ανάγκη για μια νέα εσωτερική στάση

Το burnout δεν εμφανίζεται ξαφνικά. Εγκαθίσταται. Μέρα τη μέρα, σε καταστάσεις όπου η προσπάθεια δεν αντιστοιχεί με την αναγνώριση, όπου η δράση δεν οδηγεί σε σκοπό, όπου το άτομο δεν προλαβαίνει να «μαζέψει τα κομμάτια του» γιατί κάθε μέρα φθείρεται λίγο παραπάνω.

Σύμφωνα με μελέτη των Toker et al. (2012), το burnout δεν είναι μόνο ψυχολογικό πρόβλημα — έχει σαφείς βιολογικές και σωματικές επιπτώσεις. Η χρόνια ψυχική εξάντληση αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο καρδιολογικών παθήσεων, ενώ επιδρά στη μνήμη, στο ανοσοποιητικό και στο ενδοκρινικό σύστημα.

Όμως το πιο ύπουλο αποτέλεσμα της εξάντλησης είναι η αλλοίωση της αντίληψης του εαυτού. Δεν νιώθεις απλώς κουρασμένος — αρχίζεις να πιστεύεις ότι είσαι ανεπαρκής. Ότι η κούραση αυτή είναι «φυσιολογική», «εγγενής», «δικό σου φταίξιμο». Και ακριβώς εκεί, η ψυχική ανθεκτικότητα καλείται να λειτουργήσει όχι σαν άρνηση, αλλά σαν επανατοποθέτηση.

Η ανθεκτικότητα δεν εξαλείφει τον πόνο — τον απορροφά χωρίς να κατακλύζεται. Σε βοηθά να ξεχωρίζεις τι είναι δικό σου και τι σου επιβλήθηκε. Και έτσι, σου επιστρέφει την ευθύνη, όχι ως βάρος, αλλά ως δύναμη επιλογής.

Καλλιεργώντας την ψυχική ανθεκτικότητα στην πράξη

Αν η ψυχική ανθεκτικότητα είναι στάση ζωής, τότε δεν μπορεί να χτιστεί με γενικές προτροπές. Χρειάζεται καθημερινή πράξη, όχι για να σε «διορθώσει», αλλά για να σε επανασυνδέσει.

Οι πιο ουσιαστικές πρακτικές δεν είναι περίπλοκες:

• Παρατήρηση χωρίς αντίδραση: Το πρώτο βήμα είναι να βλέπεις καθαρά όσα συμβαίνουν μέσα σου, χωρίς να επισπεύδεις τη λύση. Η πρακτική της ενσυνειδητότητας (mindfulness), αποδεδειγμένα, μειώνει τα επίπεδα άγχους και ενισχύει τη συναισθηματική ρύθμιση.
• Αναπλαισίωση της πραγματικότητας: Αντί για το ερώτημα «γιατί μου συμβαίνει αυτό;», η ψυχική ανθεκτικότητα προτείνει: ποια είναι η απάντηση μου σε αυτό που συμβαίνει; Δεν αλλάζει το γεγονός — αλλάζει τον εαυτό μέσα σε αυτό.
• Σχέσεις με νόημα: Δεν μπορείς να αντέξεις μόνος σου επ’ αόριστον. Οι μελέτες (π.χ. Ghasemi Kooktapeh et al., 2023) επιβεβαιώνουν ότι η ύπαρξη υποστηρικτικού κοινωνικού δικτύου μειώνει τον δείκτη burnout. Η ανθεκτικότητα δεν είναι μοναχική αρετή· χρειάζεται δεσμούς.
• Ανάληψη του «ουκ εφ’ ημίν»: Ό,τι δεν μπορώ να ελέγξω, μπορώ να το αποδεχτώ. Κι ό,τι μπορώ να ελέγξω, δεν το αναβάλλω — το φροντίζω. Με πράξεις απλές, σταθερές: την ώρα που κοιμάμαι, την ποιότητα της αναπνοής μου, τον ρυθμό που δίνω στα πράγματα.

Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι σαν το νερό: δεν έχει σχήμα, αλλά αντέχει τα πάντα.

Φιλοσοφώντας την ψυχική ανθεκτικότητα

Η φιλοσοφία δεν είναι πολυτέλεια όταν όλα γκρεμίζονται. Είναι ο μόνος δρόμος να σταθείς χωρίς να διαλυθείς. Ο στωικισμός, όπως εκφράζεται από τον Επίκτητο, δεν μας καλεί να αδιαφορήσουμε για τον κόσμο — μας διδάσκει να μην χανόμαστε μέσα του.

Η διάκριση του «εφ’ ημίν και ουκ εφ’ ημίν» αποτελεί τον πιο καθαρό οδηγό ψυχικής ανθεκτικότητας:

• Δεν ελέγχω τις συνθήκες, τις κρίσεις, τις αντιδράσεις των άλλων.
• Ελέγχω την ερμηνεία μου, τη στάση μου, τη συνειδητότητά μου.

Όπως και στη σύγχρονη ACT (Acceptance and Commitment Therapy), ο στόχος δεν είναι η εξάλειψη της δυσφορίας, αλλά η δέσμευση σε αυτό που έχει αξία, παρά τις δυσκολίες. Έτσι η ψυχική ανθεκτικότητα γίνεται κοίτη νοήματος: δεν σε απομονώνει από τον πόνο, σε βοηθά να σταθείς μαζί του — με ηρεμία, με θέση.

Ποιος θέλεις να είσαι; – Ένα βιβλίο για τον εσωτερικό σου άξονα

Στην καρδιά αυτής της αναζήτησης για μια ανθεκτική, αληθινή στάση ζωής, έρχεται το βιβλίο «Ποιος θέλεις να είσαι; Μαθήματα στωικής φιλοσοφίας με τον Επίκτητο» της Χριστίνας Κούρφαλη, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις iWrite..

Το συγκεκριμένο ανάγνωσμα δεν επιθυμεί να δώσει απαντήσεις, αλλά να δημιουργήσει χώρο για τις πιο κρίσιμες ερωτήσεις. Η συγγραφέας, με γραφή καθαρή και στοχαστική, χωρίς διδακτισμό, φέρνει τη φιλοσοφία σε καθημερινό επίπεδο. Δεν απλοποιεί — φωτίζει. Δεν επιβάλλει – συνομιλεί.

Το έργο ξεχωρίζει για την πρωτοτυπία της φωνής του: δεν είναι μια παράθεση στωικών ρητών, αλλά ένα βαθύ, σύγχρονο κάλεσμα προς ειλικρινή, εσωτερική στάση. Μια αφηγηματική εξιστόρηση του πυρήνα της στωικής φιλοσοφίας,

Όσοι έχουν κουραστεί από «συμβουλές ζωής» και αναζητούν μια πιο γειωμένη, αλλά υψηλής ποιότητας προσέγγιση, θα βρουν σε αυτό το βιβλίο έναν σύμμαχο σκέψης και πραότητας.

Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι δύναμη — είναι στάση

Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι μια ατομική ικανότητα, αλλά ένας τρόπος να στέκεσαι απέναντι στον κόσμο — και άρα μια μορφή ηθικής. Μια εσωτερική ακεραιότητα που δεν εξαρτάται από τον καιρό γύρω σου, αλλά από τις ρίζες σου μέσα σου.

Δεν χρειάζεται να γίνεις άτρωτος για να σταθείς.
Χρειάζεται να αναγνωρίσεις την εσωτερική σου δυνατότητα να επιμένεις — με επίγνωση, όχι με άρνηση.
Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι το τέλος του πόνου· είναι η αρχή της παρουσίας.

Όταν όλα γύρω αλλάζουν, όταν μέσα σου επικρατεί θόρυβος, όταν το παλιό δεν επιστρέφει και το νέο δεν έχει έρθει ακόμη — αυτό που μένει είναι η στάση σου στο εδώ και στο τώρα.

Εκεί ακριβώς ανακαλύπτει κανείς τελικά την ανθεκτικότητα: όχι στο τι άντεξες, αλλά στο πώς έμεινες εσύ μέσα σε όλα αυτά.

Αν νιώθεις ότι ήρθε η ώρα να σταθείς με πληρότητα και όχι απλώς με αντοχή, αν ψάχνεις έναν ήσυχο αλλά ουσιαστικό οδηγό προς μια ζωή με περισσότερο νόημα και λιγότερο θόρυβο,
τότε ίσως η ερώτηση «Ποιος θέλεις να είσαι;» να είναι η πιο επείγουσα και χρήσιμη.

📘ΒΡΕΣ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ!