Μάθε τα πάντα για την ελιά και τον ρόλο που διαδραματίζει στην Ελληνική Μυθολογία, Ιστορία και Λαογραφία, μέσω της μελέτης του Νικολάου Κουφού “Ελιά και Λάδι” που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις iWrite!
Πολύ νωρίς η ελιά μεταφέρθηκε από τη Μικρά Ασία στα νησιά του Αιγαίου και από κει στην υπόλοιπη Ελλάδα, με τη Μυθολογία και την Ιστορία της οποίας συνδέθηκε. Στο νησί της Θήρας, μεταξύ των προϊστορικών μνημείων ανακαλύφθηκαν ίχνη ελαιοπιεστηρίου «εκ λίθου λάβας κατασκευασμένοι». Στην Κρήτη οι άνθρωποι γνώριζαν την βρώσιμη ελιά και το λάδι από την Τρίτη π.Χ. χιλιετία. Κατά τη Μινωική εποχή (1770-1450 π.Χ.) η ελαιοκαλλιέργεια στην Κρήτη αναπτύχθηκε συστηματικά και η οικονομική σημασία των προϊόντων της (βρώσιμη ελιά και λάδι) ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ο Γάλλος μελετητής Πωλ Φωρ διατυπώνει την άποψη ότι: «η ελιά εξασφάλισε την οικονομική κυριαρχία της Κρήτης στον αιγαιοπελαγίτικο κόσμο».
Η ανεύρεση από τον Δέφνερ σε κάποιο οροπέδιο των Μεθάνων του αρχαιότερου σ’ εμάς ελαιοτριβείου (υπολογίζεται ότι χρησιμοποιούνταν κατά την Δ΄ π.Χ. χιλιετία), μαρτυρεί ότι η χρήση του λαδιού ήταν επαρκώς γνωστή από αυτήν ακόμη την εποχή.
Η καλλιέργεια της ελιάς όμως φαίνεται ότι απασχόλησε και τους κατοίκους της Πελοποννήσου πολύ πριν της Ομηρικής εποχής. «Οι Ερ. Σλήμαν και Χ. Τσούντας ανεκάλυψαν πυρήνας ελαίας εις τα ερείπια του ανακτόρου της Τύρινθος και τας οικίας και τους τάφου των Μυκηνών, (Τσούντα, < Εφημ. αρχαιολ. 1889, σελ. 152>) επί των σκηνών δε, αίτινες απεικονίζονται εις τα χρυσά κύπελα του Βαφίου [Λακωνίας], ως και εις τεμάχια αγγείου ανακαλυφθέντος επίσης εις τας Μυκήνας, (Εφημ. αρχαιολ. 1889, πιν. IX) αναπαρίστανται ελαιόδεντρα», (Μεγάλη Ελλ. Εγκ. Εκδοτ. Οργ. ο Φοίνιξ ΕΠΕ, τόμος Θ΄, σ. 868).
“Πολύ νωρίς η ελιά μεταφέρθηκε από τη Μικρά Ασία στα νησιά του Αιγαίου και από κει στην υπόλοιπη Ελλάδα, με τη Μυθολογία και την Ιστορία της οποίας συνδέθηκε.”
Ο Όμηρος στη συνέχεια μιλάει πολλές φορές για τη χλοερή ελιά. Την αποκαλεί «τηλεθόωσαν» (θαλερή) και «τανύφυλλον» (με μακριά φύλλα). Ο ίδιος αναφέρει ότι από το ξύλο ελιάς κατασκευάσθηκε ο πέλεκυς του Πείσανδρου και το ρόπαλο του Πολύφημου. Ο Θεόκριτος αναφέρει ότι και το ρόπαλο του Ηρακλή από κλαδί ελιάς ήταν κατασκευασμένο. Ακόμα, όταν ο ίδιος τελείωσε με επιτυχία τους δώδεκα άθλους του, φύτεψε μια ελιά στην Αρχαία Ολυμπία. Επίσης, ο Οδυσσέας –κατά τον Όμηρο- από ανθεκτικό λιόξυλο είχε κατασκευάσει τι νυφικό κρεβάτι του.
Όταν οι Επιδαύριοι παραπονέθηκαν στο μαντείο για την ακαρπία της γης τους, η Πυθία του έδωσε την εντολή να στήσουν «εν Δαμία και Αυξησία» αγάλματα από ξύλο ελιάς. Το δέντρο της ελιάς θεωρούνταν από όλους τους αρχαίους Έλληνες ως σύμβολο της ευφορίας αλλά και ως έμβλημα της καθάρσεως. Για τον λόγο αυτό, σε πολλές ελληνικές πόλεις κάλυπταν τους νεκρούς με φύλλα ελιάς. Στην Κρήτη, στους μινωικούς τάφους, βρώσιμες ελιές τοποθετούνταν πλάι σtους νεκρούς ως εφόδιο για το μακρύ ταξίδι στ’ ανήλιαγα δώματα του κάτω κόσμου.
Ο Θησέας, λίγο πριν αναχωρήσει για την Κρήτη, πρόσφερε για εξευμενισμό στον Απόλλωνα κλαδί «αστής ελαίας» από την Ακρόπολη, «προσδεδεμένον διά λευκών ινών κανάβεως». Οι ικέτες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ιταλία, προσέρχονταν μπροστά στους ναούς με κλαδιά ελιάς. Γενικά η ελιά ήταν το σύμβολο της ειρήνης και της νίκης. Οι νικητές των Ολυμπιακών αγώνων έπαιρναν για έπαθλο τον κοτίνο, το στεφάνι από κλαδί της «καλλιστεφάνου ελαίας». Σύμφωνα με τον Παυσανία, επρόκειτο για το κλαδί της ιερής αγριελιάς που είχε βλαστήσει έξω από τον ναό του Δία. Τα κλαδιά της, που προορίζονταν για στεφάνια, έκοβε με χρυσό δρεπάνι ένα παιδί που ζούσαν οι γονείς του, «παις αμφιθαλής».
“Ο Όμηρος στη συνέχεια μιλάει πολλές φορές για τη χλοερή ελιά. Την αποκαλεί «τηλεθόωσαν» (θαλερή) και «τανύφυλλον» (με μακριά φύλλα).”
Η παράδοση αυτή τηρήθηκε και στις μέρες μας, στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, που έγιναν στην Αθήνα. Το στεφάνι της ελιάς ήταν το σύμβολό τους (αφού εκτός από σύμβολο νίκης και ειρήνης, συμβολίζει ευρύτερα και την συμφιλίωση των λαών). Από ξύλο ελιάς κατασκευάστηκε και ο πυρσός των Αγώνων.
Μετά την ναυμαχία της Σαλαμίνας, η Σπάρτη πρόσφερε στον Θεμιστοκλή «στέφανον εξ ελαίας». Γενικά οι ήρωες στεφανώνονταν με κλωνάρι ελιάς, ως απόδοση τιμής και δόξας για τα κατορθώματά τους και την προσφορά στην πόλη και τους κατοίκους της.
Στην Αθήνα, κατά τον λαμπρό εορτασμό των Παναθηναίων προς τιμήν της θεάς Αθηνάς, μεταξύ των άλλων εκδηλώσεων τελούνταν και διάφορα αγωνίσματα όπως αρματοδρομίες, γυμνικοί αγώνες κ.α. Οι νικητές των αγωνισμάτων έπαιρναν για έπαθλο δοχείο με λάδι βγαλμένο από τις ιερές ελιές, τις «Μορίες» των Αθηνών. Τη μεγάλη αξία της ελιάς για την Αθήνα, οι Αθηναίοι την έδειχναν με την απεικόνιση στα νομίσματά τους, της Αθηνάς, με στεφάνι ελιάς στο κράνος της και έναν αμφορέα με λάδι ή ένα κλαδί ελιάς.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Πολιτ. I, 4,5), κάποια εποχή ο Θαλής, προβλέποντας από τις αστρονομικές του παρατηρήσεις ότι η σοδειά εκείνης της χρονιάς θα ήταν εξαιρετική, εγκατέστησε πλήθος ελαιοπιεστηρίων στα νησιά Μήλο και Χίο.
“Η ελιά εξασφάλισε την οικονομική κυριαρχία της Κρήτης στον αιγαιοπελαγίτικο κόσμο.”
Κοντά στην Έφεσο υπήρχε κάποια ιερή πηγή γνωστή με το όνομα Υπέλαιος. Πλησίον της ήταν η ιερή ελιά, κάτωθεν της οποίας η Λητώ γέννησε τον Απόλλωνα και την Αρτέμιδα. Το γεγονός αυτό λέγεται ότι συνέβη στην Δήλο, όπου επίσης υπήρχε κάποια ιερή ελιά.
Ο Αισχύλος προσδίδει στη Σάμο το επίθετο ελαιοφόρος, ενώ στη Ρόδο, κοντά στον ναό της Αθηνάς, υπήρχε θαυμάσιο δάσος ελαιών. Στους χρόνους του Στράβωνος, η Κύπρος παρήγαγε θαυμάσια ποιότητα λαδιού. Στην ηπειρωτική Ελλάδα η ελαιοκαλλιέργεια φαίνεται ότι διαδόθηκε αργότερα. Σύμφωνα με μια διήγηση που αναφέρεται στον Ηρόδοτο, για πολλά χρόνια η ελιά δεν ήταν γνωστή παρά μόνο στην Αθήνα. Εκεί ο Σόλων με διάφορους νόμους προστάτεψε την καλλιέργειά της και απαγόρευσε με μεγάλη χρηματική ποινή στους καλλιεργητές να ξεριζώνουν περισσότερα από δυο λιόδεντρα τον χρόνο.
Στην Αθήνα η ελιά ήταν ειδικά αφιερωμένη στην προστάτιδα της πόλης θεά Αθηνά και διατηρούνταν επιμελώς στην Ακρόπολη το ιερό δέντρο που η θεά έκαμε ν’ αναβλαστήσει από τη γη μετά τη διαφωνία της με τον Ποσειδώνα.
