Γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι τοξικοί;

Γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι τοξικοί;

Γράφει η Κίρα Καρνέζη

Στη ζωή μας, όλοι έχουμε βρεθεί κάποια στιγμή αντιμέτωποι με ανθρώπους που μας έκαναν να αμφισβητήσουμε τον εαυτό μας, να νιώσουμε ενοχές χωρίς λόγο ή να αναρωτηθούμε τι κάναμε «λάθος». Κάποιες συμπεριφορές φαντάζουν ανεξήγητες, σκληρές ή ακόμη και απάνθρωπες. Η φράση ‘τοξικοί άνθρωποι’ έχει γίνει πια κοινός τόπος για να περιγράψουμε εκείνους που συστηματικά προκαλούν πόνο ή χειραγωγούν τους γύρω τους.

Όμως τι κρύβεται πίσω από αυτή τη συμπεριφορά; Είναι θέμα χαρακτήρα, ανατροφής ή κάτι πιο βαθύ και δομικό στην προσωπικότητά τους;

Στο παρακάτω κείμενο, θα εξετάσουμε την ψυχολογική βάση πίσω από τέτοιες συμπεριφορές, επικεντρώνοντας τη ματιά μας στη λεγόμενη «Σκοτεινή Τριάδα» και σε συγκεκριμένες διαταραχές προσωπικότητας που συχνά εξηγούν γιατί… κάποιοι άνθρωποι γίνονται τοξικοί.

Η ‘Σκοτεινή Τριάδα’, τοξικοί άνθρωποι και διαταραχές προσωπικότητας

Από το “μα γιατί δεν θέλει να γίνουμε φίλοι” των παιδικών χρόνων μέχρι το “μα γιατί μου φέρθηκε έτσι” σε συζητήσεις για κακοποιητικές σχέσεις, και μέχρι το “μα γιατί ο κόσμος είναι κακός” όταν βλέπουμε ειδήσεις: αυτές είναι πολύ συχνές απορίες. Η απάντηση είναι πολύ απλή:

Τοξικοί άνθρωποι με σαδιστικά χαρακτηριστικά

Γιατί παίρνουν ευχαρίστηση από τον πόνο του άλλου: Αυτός είναι ο σαδισμός. Παίρνει ευχαρίστηση όταν εσύ χαμογελάς και του δίνεις το παιχνίδι σου για να παίξετε μαζί και αυτός σου κάνει γκριμάτσα και στο πετάει. Αν περνούσε καλά με το να χαμογελάσει κι αυτός, θα το έκανε. Έχει απορρυθμισμένο σύστημα τιμωρίας και επιβράβευσης.

Τοξικοί άνθρωποι και παιχνίδια εξουσίας

Γιατί πιστεύουν ότι όλοι οι άνθρωποι εκμεταλλεύονται τους άλλους και όσοι δεν το έχουν καταλάβει είναι τόσο αδύναμοι που είναι φύσει θύματα και τους αξίζει: Αυτός είναι ο μακιαβελισμός. Δεν είναι μια απλή πεποίθηση, είναι δομικό στοιχείο της προσωπικότητας, όλη η προσωπικότητα έχει δομηθεί γύρω από αυτό. Σχεδόν είναι αδύνατον να αλλάξει γιατί οι απόπειρες επικοινωνίας και θεραπείας γίνονται αντιληπτές ως παιχνίδια εξουσίας.

Τοξικοί άνθρωποι με ναρκισσιστικά μοτίβα

Γιατί βάζουν την εικόνα τους πάνω από όλα: Αν κάτι απελεί τη διογκωμένη αίσθηση εαυτού που έχει ο άλλος ή αν κάτι αποσύρει τον θαυμασμό από το πρόσωπό του, τότε όλα τα άλλα έρχονται δεύτερα σε προτεραιότητα. Αυτό είναι ο ναρκισσισμός. Ο ναρκισσιστής επιλέγει συνειδητά να αδιαφορήσει για τον πόνο που προκαλεί, επειδή αξιολογεί το δικό του συμφέρον ή δικαίωμα ως πιο σημαντικό.

Τοξικοί άνθρωποι χωρίς ενσυναίσθηση: Η ψυχοπαθητική διάσταση

Γιατί δεν έχουν νιώσει ποτέ φόβο και λύπη με τον τρόπο που τα νιώθεις εσύ: Αυτό είναι η ψυχοπάθεια. Ο ψυχοπαθής έχει τη γνωσιακή δυνατότητα να καταλάβει την αιτία και το αποτέλεσμα αυτών των συναισθημάτων, ώστε να τα χειριστεί ή και να τα μιμηθεί, αλλά δεν έχει συναισθηματική ενσυναίσθηση. Δεν έχει νευρολογικά τη δυνατότητα να νιώσει ποτέ όπως οι άλλοι γύρω του, ενώ ταυτόχρονα είναι παρορμητικός. Μάλιστα μπορεί να γοητεύεται από το εύρος των αντιδράσεων των άλλων και τις επιδιώκει από περιέργεια.

Δεν έχουν όλοι οι τοξικοί άνθρωποι κάποια διαταραχή προσωπικότητας

Είναι πιθανόν ένα άτομο να έχει στοιχεία από περισσότερα από ένα από τα παραπάνω και να τα έχει σε ένα φάσμα, από πολύ λίγο μέχρι πάρα πολύ. Το κοινό τους είναι ότι όλα καταλήγουν σε χειριστικές συμπεριφορές, στη χειραγώγηση.

Μόνο η ψυχοπάθεια  εμπίπτει σε κλασική διαταραχή προσωπικότητας. Όλα τα υπόλοιπα (που εν συντομία ονομάζονται ‘Σκοτεινή Τριάδα’) είναι πιο σωστό να θεωρούνται στιλ ή χαρακτηριστικά προσωπικότητας, τόσο γιατί περιέχουν το στοιχείο της επιλογής, όσο και γιατί δεν δημιουργούν δυσφορία στο άτομο που τα έχει – αλλά στους γύρω του.

Αυτό ακριβώς είναι που τους κάνει να είναι τοξικοί άνθρωποι. Επηρεάζουν αρνητικά τους άλλους, χωρίς οι ίδιοι να αντιλαμβάνονται ότι έχουν πρόβλημα.

Γιατί τυχαίνουν σε μένα τοξικοί άνθρωποι; Οι τρεις πιο επικίνδυνες πεποιθήσεις

Αφού δούμε τι μπορεί να κρύβεται πίσω από την τοξική συμπεριφορά, ίσως είναι πιο δύσκολο να καταλάβουμε γιατί την ανεχόμαστε. Αυτό ισχύει ακόμη και όταν έχουμε κατανοήσει πως δεν πρόκειται απαραίτητα για κάποια διαταραχή προσωπικότητας, αλλά για χαρακτηριστικά που πληγώνουν – με ή χωρίς πρόθεση.

Η απλή εξήγηση συνήθως δεν αρκεί στους ανθρώπους που έχουν πληγωθεί από άτομα με τέτοια χαρακτηριστικά. Πολλοί άνθρωποι σε σχέσεις με χειριστικούς ανθρώπους αναζητούν δικαιολογίες που τους επιτρέπουν να παραμείνουν σε αυτές.

Τρεις φράσεις-παγίδες που ακούγονται συχνά είναι:

“Μα, δεν μπορεί να είναι τόσο κακός, σιγά μην είναι και ψυχοπαθής”

Αυτή η φράση κρύβει την προκατάληψη της σπανιότητας. Πιστεύουμε ότι τα σπάνια φαινόμενα δε συμβαίνουν σε εμάς. Το λογικό σφάλμα είναι η άρνηση της πραγματικότητας μπροστά στα στατιστικά. Η αλήθεια; Οι ψυχοπαθείς αποτελούν το 1% του πληθυσμού και τα χειριστικά άτομα με στοιχεία της Σκοτεινής Τριάδας φτάνουν το 5%. Φαίνεται μικρό ποσοστό, αλλά υπολόγισε: Σε κάθε 100 που γνωρίζεις, 5 άνθρωποι είναι τοξικοί. Και το χειρότερο; Στατιστικά, αυτοί οι άνθρωποι αλλάζουν συντρόφους και φιλοδοξούν να ανέβουν στην εργασιακή ιεραρχία πολύ συχνότερα από τον μέσο όρο. Η πιθανότητα να συναντήσεις έναν στη ζωή σου δεν είναι 5% – είναι πολύ μεγαλύτερη.

“Ναι, είναι δύσκολος άνθρωπος, αλλά όλες οι σχέσεις είναι δύσκολες και η αγάπη νικάει τα πάντα”

Εδώ έχουμε την προκατάληψη εξομάλυνσης: θεωρούμε ότι όλες οι σχέσεις έχουν την ίδια δυσκολία. Το λογικό σφάλμα είναι η υπερβολική γενίκευση. Αυτή η πεποίθηση είναι και βαθιά έμφυλη – οι γυναίκες κοινωνικοποιούνται να πιστεύουν ότι είναι δική τους ευθύνη να “σώσουν” μια σχέση ανεξάρτητα από το κόστος.

Όχι, οι υγιείς σχέσεις δεν είναι “δύσκολες”. Έχουν προκλήσεις, αλλά δεν σε εξαντλούν, δε σε κάνουν να αμφισβητείς την αξία σου, δε σε τρομοκρατούν. Και όχι, η αγάπη δεν μπορεί να αλλάξει τη νευρολογία ενός εγκεφάλου. Τα μονοπάτια που έχουν χαραχτεί μετά από χρόνια επανάληψης συγκεκριμένων συμπεριφορών και συναισθημάτων δεν αναδιαμορφώνονται επειδή κάποιος άλλος νοιάζεται. Αν η αγάπη θεράπευε, δεν θα χρειαζόμασταν ψυχολόγους, γιατρούς και φάρμακα.

“Εγώ μπορώ να αντιμετωπίσω την κατάσταση και να τον αλλάξω”

Αν έχεις πει ποτέ αυτή τη φράση, μην νιώσεις άσχημα. Αυτή η πεποίθηση δεν είναι απλώς ένα λάθος – είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης που πιθανότατα σε βοήθησε στο παρελθόν.

Σε δύσκολα περιβάλλοντα, το να πιστέψουμε ότι έχουμε τη δύναμη να αλλάξουμε την κατάσταση είναι αυτό που μας δίνει ελπίδα να συνεχίσουμε. Η πεποίθηση αυτή μας προστατεύει από την απελπισία. Είναι σαν να λέμε στον εαυτό μας: “Αν προσπαθήσω αρκετά, μπορώ να φτιάξω τα πράγματα.” Και αυτό, σε πολλές περιπτώσεις της ζωής, είναι αλήθεια.

Το πρόβλημα δεν είναι η αισιοδοξία ή η πίστη στις δυνάμεις σου. Το πρόβλημα είναι πού επιλέγεις να τις επενδύσεις. Είναι η διαφορά ανάμεσα στο “μπορώ να αλλάξω τη ζωή μου” και στο “μπορώ να αλλάξω τη ζωή κάποιου άλλου”.

Κανείς δεν αλλάζει αν δεν θέλει να αλλάξει. Και οι τοξικοί άνθρωποι δεν έχουν κανένα κίνητρο να αλλάξουν – γιατί να το κάνουν; Οι στρατηγικές τους λειτουργούν τέλεια για εκείνους. Παίρνουν αυτό που θέλουν, δεν βιώνουν ενοχές, και όταν ένας άνθρωπος φύγει, απλώς βρίσκουν τον επόμενο. Το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν μπορείς να τον αλλάξεις. Το πρόβλημα είναι ότι καταστρέφεσαι προσπαθώντας.

Παλιότερα, η κοινωνία ανεχόταν τη σωματική κακοποίηση μέσα στις σχέσεις ως “οικογενειακό ζήτημα”. Σήμερα, πρέπει να σταματήσουμε να θεωρούμε την ψυχολογική κακοποίηση λιγότερο σοβαρή. Το γεγονός ότι δεν αφήνει μελανιές δεν σημαίνει ότι δεν αφήνει ουλές – απλώς δεν είναι ορατές σε όλους.

Γιατί βρίσκονται πάντα τοξικοί άνθρωποι στη ζωή μου και πώς μπορώ να σπάσω τον κύκλο;

Αν νιώθεις ότι έχεις γνωρίσει δυσανάλογα τοξικούς, χειριστικούς και κακοποιητικούς ανθρώπους στη ζωή σου, τότε μάλλον έχεις δίκιο. Η παθολογία δεν βρίσκεται σε εσένα, αλλά στη δυναμική που δημιουργείται στη σχέση.

Για να χαρακτηριστεί μια σχέση “παθολογική” πρέπει και τα δύο μέρη της να έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά. Το ότι πρέπει το ένα μέρος να είναι τοξικός άνθρωπος, το γνωρίζουμε. Αυτό που πρέπει να μάθουμε είναι τα χαρακτηριστικά αυτών που γίνονται στόχοι τους και βιώνουν το πιο δυσμενές αποτέλεσμα από την αλληλεπίδραση μαζί τους:

• Υψηλή προσήνεια: Δηλαδή ένα άτομο να είναι συμπονετικό, συνεργάσιμο και φιλικό προς τους άλλους. Αυτό που λέμε “καλό παιδί” ή “καλό κορίτσι”. Ένας χειριστικός άνθρωπος δεν θα ασχοληθεί πολύ με κάποιον που συνέχεια του βάζει όρια και δεν φοβάται να γίνει δυσάρεστος. Θα επιλέξει ανθρώπους που προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους για να επιτύχουν αποδοχή και θαυμασμό. Η διαφορά του “καλού παιδιού”από έναν ναρκισσιστή, είναι ότι το πρώτο κοιτάζει την εικόνα του από ανασφάλεια, ενώ ο δεύτερος από εγωισμό.
• Υψηλή ευσυνειδησία: Δηλαδή ένα άτομο οργανωτικό, αξιόπιστο, υπεύθυνο και προσανατολισμένο στους στόχους. Τα ευσυνείδητα άτομα είναι συνήθως εργατικά, επιμελή και έχουν αυτοέλεγχο. Ένας χειριστικός άνθρωπος ψάχνει να σχετιστεί με ανθρώπους που θα αισθανθούν άσχημα αν δημιουργήσει κάποια ρωγμή στο σύστημα αξιών τους. Θα επιλέξει αυτούς που θα προσπαθήσουν να του αποδείξουν ότι δεν έχουν κάνει κάποιο λάθος και αυτούς που είναι προβλέψιμοι. Η διαφορά του ευσυνείδητου ανθρώπου από ένα ψυχοπαθή που πετυχαίνει τους στόχους του στο εργασιακό περιβάλλον, είναι ότι ο πρώτος το κάνει από αίσθηση καθήκοντος ενώ ο δεύτερος για προσωπικό συμφέρον.

Ανιχνεύοντας την χειραγώγηση: αντιμετωπίζοντας του τοξικούς ανθρώπους

Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά πρέπει να υπάρχουν σωρευτικά στον στόχο του χειριστικού ατόμου. Σε επόμενο άρθρο θα πούμε περισσότερα για τη στοχοποίηση και πώς λειτουργεί, αλλά και γιατί η δυναμική γίνεται παθολογική. Η αναγνώριση αυτών των μοτίβων είναι το πρώτο, απαραίτητο, βήμα για να σπάσει ο κύκλος της χειραγώγησης.

Αν θέλετε να μάθετε το πώς αντιμετωπίζονται οι τοξικοί άνθρωποι, αν θέλετε να τους κατανοήσετε  ή να ανακάμψετε από μια σχέση μαζί τους, το νέο βιβλίο της Κίρας Καρνέζη «Αποχαιρετώντας τους τοξικούς ανθρώπους» είναι η απάντηση. Μέσα σε αυτό θα βρείτε μια διεξοδική αλλά προσιτή σε όλους ψυχολογική ανάλυση των προτύπων συμπεριφοράς, καθώς και πρακτικές στρατηγικές αντιμετώπισης, αυτοπροστασίας και ανάκαμψης. ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ ΕΔΩ

Η Κίρα Καρνέζη είναι νομικός και ψυχολόγος με εξειδίκευση στη διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού και την ανάλυση επιχειρήσεων. Συνδυάζοντας ακαδημαϊκή κατάρτιση και επαγγελματική εμπειρία στην Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο, προσεγγίζει τις διαπροσωπικές σχέσεις με διεπιστημονική ματιά. Η προσωπική της πορεία σε θέματα τοξικών σχέσεων ενισχύει το έργο της, προσφέροντας πρακτική και συναισθηματική καθοδήγηση. Ζει στην Αγγλία με την οικογένειά της.